- Paribasan iku ukara/unen-unen sing tegese wantah dudu pepindhan.
- Bebasan iku tetembungan sing ngemu teges pepindhan.
- Sanepa iku unen-unen sing ngemu tegese kosok balen.
A.
1. Adhang-adhang tetese embun :
- Njagakake barang mung sak oleh-olehe.
2. Adigang, adigung, adiguna :
- Ngendelake kakuwatane, kaluhurane lan kapinterane.
3. Aji godhong garing :
- Wis ora ana ajine / asor banget.
4. Ana catur mungkur :
- Ora gelem ngrungokake rerasan kang ora becik.
5. Ana daulate ora ana begjane ~ (untup-untup) :
- Arep nemu kabegjan, ning ora sida.
6. Ana gula ana semut :
- Panggonan sing akeh rejekine, mesti akeh sing nekani.
7. Anak polah bapa kepradah ~ (nanggung jawab) :
- Tingkah polahe anak dadi tanggungane wong tuwa.
8. Anggenthong umos ~ (rembes / bocor) :
- Wong kang ora bisa nyimpen wewadi.
9. Angon mangsa :
- Golek wektu kang prayogo kanggo tumindak.
10. Angon ulat ngumbar tangan ~ (pandeleng) :
- Ngulatake kaanan yen limpe banjur dicolong.
11. Arep jamure emoh watange ~ (gothek) :
- Gelem kepenake ora gelem rekasane.
12. Asu rebutan balung :
- Rebutan barang kang sepele.
13. Asu belang kalung wang :
- Wong asor nanging sugih.
14. Asu gedhe menang kerahe ~ (tukaran) :
- Wong kang dhuwur pangkate, mesthi bae luwih gedhe panguwasane.
15. Asu marani gepuk :
- Njarang marani bebaya.
16. Ati bengkong oleh oncong ~ (obor-konco) :
- Wong duwe niyat ala oleh dalan.
B.
1. Baladewa ilang gapite ~ (jepit wayang) :
- Ilang kakuwatane/kaluhurane.
2. Banyu pinerang ora bakal pedhot ~ (disigar) :
- Pasulayane sedulur ora bakal medhotake pasedulurane.
3. Bathang lelaku :
- Lunga ijen ngambah panggonan kang mbebayani.
4. Bathok bolu isi madu ~ (bolong telu) :
- Wong asor nanging sugih kapinteran.
5. Blaba wuda ~ (loman) :
- Saking lomane nganti awake dhewe ora keduman.
6. Bebek mungsuh mliwis :
- Wong pinter mungsuh padha wong pinter.
7. Becik ketitik ala ketara :
- Becik lan ala bakal katera ing tembe mburine.
8. Belo melu seton ~ (malam minggu) :
- Manut grubyuk ora ngerti karepe.
9. Beras wutah arang bali menyang takere :
- Bawang kang wis owah ora bakal bali kaya maune.
10. (m) Bidhung api rowang ~ (ngrusuhi) :
- Ethok-ethok nulung nanging sejatine arep ngrusuhi.
11. Blilu tau pinter durung nglakoni ~ (bodho) :
- Wong bodho nanging sering nglakoni, luwih pinter karo wong pinter nanging durung tau nglakoni.
12. Bubuk oleh leng ~ (kewan mangan kayu) :
- Wong duwe niyat ala oleh dalan.
13. Bung pring petong :
- Bocah kang longgor (gelis gedhe).
14. Buntel kadut, ora kinang ora udut :
- Wong nyambut gawe borongan ora oleh mangan lan udut/rokok.
15. (m) Buru uceng kelangan dheleg ~ (slili-kutuk) :
- Mburu barang sepele malah kela gedhe.
16. Busuk ketekuk, pinter keblinger ~ (bodho) :
- Sing bodho lan sing pinter padha nemu cilaka.
C.
1. Carang canthel ~ (pang pring) :
- Ora diajak guneman nanging melu-melu ngrembug.
2. Car-cor kaya kurang janganan :
- Ngomong ceplas-ceplos ora dipikir dhisik.
3. Cathok gawel ~ (timangan sabuk) :
- Seneng cawe-cawe mesthi ora diajak guneman.
4. Cebol nggayuh lintang :
- Kekarepan kang mokal bakal kelakon.
5. Cecak nguntal cagak :
- Gegayuhan kang ora imbang kekuwatane.
6. Cedhak celeng boloten ~ (gupak endhut) :
- Cedhak karo wong ala bakal katut ala.
7. Cedhak kebo gupak :
- Cedhak karo wong ala bakal katut ala.
8. Ciri wanci lelai ginawa mati :
- Pakulinan ala ora bisa diowahi yen durung nganti mati.
9. Cincing-cincing meksa klebus ~ (teles) :
- Karepe ngirid nanging malah entek akeh.
10. Criwis cawis ~ (sediya) :
- Seneng maido nanging yo seneng menehi/muruki.
11. Cuplak andheng-andheng, yen ora pernah panggonane bakal disingkirake :
- Wong kang njalari ala becike disingkirake.
D.
1. Dadiya banyu emoh nyawuk, dadiya godhong emoh nyuwek, dadiya suket emoh nyenggut :
- Wis ora gelem nyanak/sapa aruh.
2. Dahwen ati open ~ (seneng nyacad) :
- Nacad nanging mbenerake wong liya.
3. Dhandhang diunekake kuntul, kuntul diunekake dhandhang ~ (gagak) :
- Ala diunekake becik, becik diunekake ala.
4. Desa mawa cara, negara mawa tata :
- Saben panggonan duwe cara utawa adat dhewe-dhewe.
5. Dhemit ora ndulit, setan ora doyan :
- Tansah diparingi slamet ora ana kang ngrusuhi.
6. Digarokake dilukoke :
- Dikongkon nyambut gawe abot.
7. Didhadunga medhot, dipalangana mlumpat ~ (ditaleni) :
- Wong kang kenceng karepe, ora kena dipenggak maneh.
8. Diwenehi ati ngrogoh rempela :
- Wis diwenehi sethithik, malah njaluk kang akeh.
9. Dom sumuruping banyu :
- Laku sesidheman kanggo meruhi wewadi.
10. Dudu sanak dudu kadang, yen mati melu kelangan :
- Senajan wong liya nek nemoni rekasa bakal dibelani.
11. Duka yayah sanipi, jaja bang mawinga-winga ~ (nesu) :
- Wong kang nesu banget.
12. Dudutan lan anculan ~ (tali - memeden sawah) :
- Padha kethikan, sing siji ethok-ethok ora ngerti.
13. Durung ilang pupak lempuyange :
- Wong kang dianggep bocah cilik durung ngerti apa-apa.
14. Durung pecus keselak besus ~ (bisa) :
- Durung sembada nanging kepingin sing ora-ora.
E.
1. Eman-eman ora keduman :
- Karepe eman malah awake dhewe ora keduman.
2. Emban cindhe emban siladan ~ (slendang - iratan pring) :
- Pilih kasih ora adil.
3. Embat-embat celarat ~ (klarap) :
- Wong nyambut gawe kanthi ngati-ati banget.
4. Emprit abuntut bedhug :
- Perkara sing maune sepele dadi gedhe.
5. Endhas gundul dikepeti :
- Wis kepenak ditambahi kepenak maneh.
6. Endhas pethak ketiban empyak ~ (buthak sethithik) :
- Wong kang bola-bali nemu cilaka.
7. Enggon welut didoli udhet :
- Panggone wong pinter dipameri kapinteran sing ora sepirowa.
8. Entek ngamek kurang golek ~ (njupuk) :
- Olehe nguneni/nyeneni sakatoge.
9. Entek jarake :
- Wis entek kasugihane.
10. Esuk dhele sore tempe :
- Wong kang ora tetep atine (mencla-mencle).
G.
1. Gagak nganggo lare merak :
- Wong asor (cilik) tumindak kaya wong luhur (gedhe).
2. Gajah alingan suket teki ~ (amping-amping) :
- Lair lan batine ora padha, mesti bakal ketara.
3. (ng) Gajah elar :
- Sarwa gedhe lan dhuwur kekarepane.
4. Gajah ngidak rapah ~ (godhong garing) :
- Nrajang wewalere dhewe.
5. Gajah perang karo gajah, kancil mati ing tengah :
- Wong gedhe kang padha pasulayan, wong cilik sing dadi korban.
6. Garang garing ~ (katon gagah) :
- Wong semugih nanging sejatine kekurangan.
7. Gawe luwangan nggo ngurungi luwangan :
- Golek utangan kanggo nyaur utang sing dhisik.
8. Gayuk-gayuk tuna, nggayuh-nggayuh luput ~ (rugi) :
- Samubarang kang dikarepake ora bisa keturutan.
9. Gliyak-gliyak tumindak, sareh pakoleh :
- Senajan alon-alon anggone tumindak, nanging bisa kaleksanan kekarepane.
10. Golek banyu bening :
- Meguru golek kawruh sing becik.
11. Golek-golek ketemu wong luru-luru :
- Karepe arep golek utangan malah diutangi (dijaluki utang).
12. Gupak pulute ora mangan nangkane :
- Melu rekasa nanging ora melu ngrasakake kepenake.
I.
1. Idu didilat maneh :
- Murungake janji sing wis diucapake.
2. Iwak lumebu wuwu ~ (piranti golek iwak) :
- Wong kena apus kanthi gampang.
J.
1. (n) Jagakake endhoge si blorok :
- Njagakake barang kang durung mesti ana lan orane.
2. (n) Jajah desa milang kori ~ (ngetung) :
- Lelungan menyang endi-endi.
3. Jalma angkara mati murka ~ (manungsa) :
- Nemoni cilaka jalaran angkara murkane.
4. (n) Jalukan ora wewehan :
- Seneng njaluk ora gelem menehi.
5. Jati ketlusupan ruyung ~ (wit kolang-kaling) :
- Kumpulane wong becik klebon wong ala.
6. Jaran kerubuhan empyak :
- Wong wis kanji (kapok) banget.
7. Jarit lawas ing sampiran ~ (suwe) :
- Duwe kapinteran nanging ora digunakake.
8. Jer basuki mawa bea ~ (wragat) :
- Samubarang gegayuhan mbutuhake wragat.
9. (n) Jujul muwul ~ (nyusuki) :
- Prakara kang nambah-nambahi rekasa.
10. (n) Junjung ngentebake ~ (ngebrukake) :
- Ngalembana nanging duwe niyat ngasorake.
K.
1. Kacang ora ninggal lanjaran :
- Kabiyasakane anak niru wong tuwane.
2. Kadang konang ~ (kewan sing kelip-kelip) :
- Gelem ngakoni sedulur mung karo sing sugih.
3. Kalah cacak menang cacak ~ (dicoba) :
- Samubarang penggaweyan luwih becik dicoba dhisik bisa lan orane.
4. Kandhang langit, bantal ombak, kemul mega :
- Wong sing ora duwe papan panggonan.
5. Katepang ngrangsang gunung ~ (bangsane krokot) :
- Kagedhen karep/panjangka mokal bisa kelakon.
6. Katon kaya cempaka sawakul ~ (emas) :
- Tansah disenengi wong akeh.
7. Kaya banyu karo lenga :
- Wong kang ora bisa rukun.
8. Kakehan gludhug kurang udan :
- Akeh omonge ora ana nyatane.
9. Kebanjiran segara madu :
- Nemu kabegjan kang gedhe banget.
10. Kebat kliwat, gancang pincang ~ (rikat - gelis) :
- Tumindak kesusu mesthi ora kebeneran.
11. Kebo bule mati setra ~ (tegalan/papan panggonan) :
- Wong pinter ning ora ana sing merlokake.
12. Kebo ilang tombok kandhang ~ (nambahi) :
- Wis kelangan ngetokake wragat maneh kanggo nggoleki malah ora ketemu pisan.
13. Kebo kabotan sungu :
- Rekasa merga kakehan anak.
14. Kebo lumumpat ing palang :
- Ngadili prakara ora nganggo waton.
15. Kebo mulih menyang kandhange :
- Wong lunga adoh bali menyang omahe maneh.
16. Kebo nusu gudel :
- Wong tuwa jaluk wuruk wong enom.
17. Kegedhen empyak kurang cagak ~ (payon) :
- Kegedhen kakerepan nanging kurang sembada.
18. Kajugrugan gunung menyan ~ (krubuhan) :
- Oleh kabegjan kang gedhe banget.
19. Kekudhung walulang macan ~ (kulite) :
- Ngapusi nggawe jenenge wong kang diwedeni.
20. Kelacak kepathak ~ (konangan) :
- Ora bisa mungkir, jalaran wis kabukten.
21. Kena iwake aja nganti butheg banyune :
- Sing dikarepake biso kelakon ning aja nganti gawe rusak/rame.
22. Kencana katon wingka ~ (emas - pecahan gendheng) :
- Senajan apik nanging ora disenengi.
23. Kendel ngringkel, dhadhag ora godak ~ (wani) :
- Ngakune kendel tur pinter jebule jirih tur bodho.
24. Kenes ora ethes ~ (pinter ngomong) :
- Wong sugih umuk nanging bodho.
25. Keplok ora tombok :
- Wong senengane maido thok, ora gelem melok cawe-cawe.
26. Kere munggah bale ~ (paturon) :
- Batur dipek bojo karo bendarane.
27. Kere nemoni malem :
- Wong kang bedhigasan/serakah.
28. Kerot ora duwe untu :
- Duwe kekarepan ning ora duwe bandha/wragat.
29. Kerubuhan gunung :
- Wong nemoni kesusahan sing gedhe banget.
30. Kesandhung ing rata, kabentus ing tawang ~ (kebenthuk) :
- Oleh cilaka sing ora dinyana-nyana.
31. Ketula-tula ketali ~ (kesrimpet) :
- Wong kang tansah nandhang sengsara.
32. Kethek saranggon ~ (gubuk ing dhuwur) :
- Kumpulane wong kang tindak ala.
33. Kleyang kabur kanginan, ora sanak ora kadang :
- Wong sing ora duwe panggonan utawa omah sing tetep.
34. Klenthing wadhah masin :
- Angel ninggalake pakulinan tumindak ala.
35. Kongsi jambul wanen ~ (nganti) :
- Nganti tumekan tuwa banget.
36. Krokot ing galeng :
- Wong kang mlarat banget.
37. Kriwikan dadi grojogan :
- Prakara kang maune cilik dadi gedhe.
38. Kumenthus ora pecus ~ (bisa) :
- Seneng umuk nanging ora sembada.
39. Kurung munggah lumbung ~ (wadhah pari) :
- Wong asor/cilik didadekake wong gedhe.
40. Kuthuk nggendhong kemiri :
- Manganggo kang sarwa apik/aji liwat dalan kang mbebayani.
41. Kuthuk marani sunduk-ula marani gepuk :
- Njarag marani bebaya.
42. Kuncung nganti temekan gelung :
- Suwe banget anggone ngenteni.
L.
1. Ladak kecangklak ~ (kacilakan) :
- Wong kang angkuh nemoni pakewuh marga tumindake dhewe.
2. Lahang karoban manis ~ (legen) :
- Rupane bagus/ayu tur luhur bebudene.
3. Lambe satumang kari semerang ~ (lambene pawon) :
- Dituturi bola-balo meksa ora digugu.
4. Lanang kemangi :
- Wong lanang kang jireh.
5. Legan golek momonga ~ (ijen) :
- Wis kepenak malah golek rekasa.
6. Lumpuh ngideri jagad ~ (ngubungi) :
- Duwe kekarepan kang mokal keturutan.
M.
1. Maju tatu mundur ajur :
- Prakara kang sarwa pakewuh.
2. Matang tuna numbak luput ~ (nyogrok) :
- Tansah luput kabeh panggayuhane.
3. Mbuang tilas :
- Ethok-ethok ora ngerti marang tumindake kang ala sing lagi dilakoni.
4. Meneng widara uleran ~ (jenenge wit) :
- Katone anteng nanging sejatine ala atine.
5. Menthung koja kena sembagine ~ (saudagar - kain klambi) :
- Rumangsane ngapusi, nanging sejatine malah kena apus.
6. Merangi tatal ~ (mbacoki) :
- Mentahi rembug kang wis mateng.
7. Mikul dhuwur mendhem jero :
- Bisa njunjung drajate wong tuwa.
8. Milih-milih tebu oleh boleng :
- Kakehan milih, wekasan oleh kang ora becik.
9. Mrojol selaning garu :
- Wong kang luput saka bebaya.
10. Mubra-mubru mblabar madu ~ (sarwa kecukupan) :
- Wong sing sarwa kecukupan.
N.
1. Nabok nyilih tangan :
- Tumindak ala kanthi kongkonan wong liya.
2. Ngagar metu kawul ~ (gawe geni) :
- Ngojok-ngojoki supaya dadi pasulayan, nanging sing diojok-ojoki ora mempan.
3. Ngajari bebek nglangi :
- Penggaweyan sing ora ana paedahe.
4. Ngalasake negara :
- Wong sing ora manut pranatane negara.
5. Ngalem legining gula :
- Ngalembana kapinterane wong kang pancen pinter/sugih.
6. Ngatutake kidang lumayu :
- Ngaturake barang kang wis ora ana.
7. Nglungguhi klasa gumelar ~ (dibeber) :
- Nindakake panggaweyan kang wis tumata.
8. Ngontragake gunung :
- Wong cilik asor bisa ngalahake wong luhur/gedhe, nganti gawe kagete wong akeh.
9. Nguthik-uthik macan dhedhe :
- Njarag wong kang wis lilih nepsune.
10. Nguyahi segara :
- Weweh marang wong sugih kang ora ana pituwase.
11. Nucuk ngiberake :
- Wis disuguhi mangan mulih isih mbrekat.
12. Nututi layangan pedhot ~ (mlayoni) :
- Nggoleki barang sepele sing wis ilang.
13. Nyolong pethek ~ (bedhek) :
- Tansah mleset saka pametheke/pambatange.
O.
1. Obah ngarep kobet mburi :
- Tumindake panggedhe dadi contone/panutane kawula alit.
2. Opor bebek, mentas awake dhewek :
- Rampung saka rakadayane dhewe.
3. Ora ana banyu mili menduwur :
- Watake anak biasane niru wong tuwane.
4. Ora ana kukus tanpa geni :
- Ora ana akibat tanpa sebab.
5. Ora gonjo ora unus ~ (dasarane keris) :
- Wong kang ala rupane uga atine.
6. Ora mambu enthong irus :
- Dudu sanak dudu kadang.
7. Ora tembung ora tawung ~ (aruh-aruh) :
- Njupuk barange liyan tanpa kandha dhisik.
8. Ora uwur ora sembur :
- Ora gelem cawe-cawe babar pisan.
9. Ora kinang ora udut ~ (ngrokok) :
- Ora mangan apa-apa.
10. Othak-athik didudut angel :
- Guneme sajak kepenak, bareng ditemeni jebule angel.
P.
1. Palang mangan tandur ~ (pager) :
- Diwenehi kapercayan nanging malah gawe kapitunan.
2. Pandengan karo srengenge :
- Memungsuhan karo panguwasa.
3. Pandhitane antake :
- Laire katone suci batine ala.
4. Pecruk tunggu bara ~ (manuk sing mangan iwak) :
- Dipasrahi barang kang dadi kesenengane.
5. Pituk trondhol diumbar ing padaringan ~ (wadhah beras) :
- Wong ala dipasrahi barang kang aji, wekasane malah ngentek-enteki.
6. Pupur sadurunge benjut :
- Ngati-ati mumpung durung cilaka.
R.
1. Rampek-rampek kethek :
- Nyedhak-nyedhak mung arep gawe kapitunan.
2. Rawe-rawe rantas, malang-malang putung :
- Samubarang kang ngalang-alangi bakal disingkirake.
3. Rebut balung tanpa isi :
- Pasulayan merga barang kang sepele.
4. Rindik asu digitik ~ (alon) :
- Dikongkon nindakake penggaweyan kang cocok karo kekarepane.
5. Rupa nggendhong rega :
- Marga barange apik mula regane ya larang.
6. Rukun agawe santosa, crah agawe bubrah ~ (padudon) :
- Yen padha rukun mesti padha santosa, yen padha congkrah mesti bakal bubrah/rusak.
S.
1. Sabar sareh mesti bakal pikoleh :
- Tumindak samubarang aja kesusu.
2. Sabaya pati, sabaya mukti :
- Kerukunan kang nganti tekan pati.
3. Sadumuk bathuk, sanyari bumi :
- Pasulayan nganti dilabuhi tekan pati.
4. Sandhing kebo gupak :
- Cedhak wong tumindak ala, bisa-bisa katut ala.
5. Satru mungging cangklakan ~ (mungsuh) :
- Mungsuh wong kang isih sanak sadulur.
6. Sadhakep awe-awe :
- Wis ninggalake tumindak ala, nanging ing batin isih kepingin nglakoni maneh.
7. Sembur-sembur adus, siram-siram bayem :
- Bisa kaleksanan marga oleh pandongane wong akeh.
8. Sepi ing pamprih, rame ing gawe ~ (kepinginan) :
- Nindakake panggaweyan kanthi ora duwe kamelikan apa-apa.
9. Sing sapa salah bakal seleh :
- Sapa sing salah bakal konangan.
10. Sluman slumun slamet :
- Senajan kurang ngati-ati, nanging isih diparingi slamet.
11. Sumur lumaku tinimba :
- Gong lumaku tinabuh - Wong kang kumudu-kudu dijaluki piwulang/ditakoni.
T.
1. Tebu tuwuh socane :
- Prakara kang wis apik, bubrah marga ana sing ngrusuhi.
2. Tega larane ora tega patine ~ (mentolo) :
- Senajan negakake rekasane, nanging isih menehi pitulungan.
3. Tekek mati ing ulone :
- Nemoni cilaka marga saka guneme dhewe.
4. Tembang rawat-rawat, ujare mbok bakul sunambiwara ~ (lamat-lamat) :
- Kabar kang durung mesthi salah lan benere.
5. Timun jinara :
- Prakara gampang banget.
6. Timun mungsuh duren :
- Wong cilik mungsuh panguwasa, mesthi kalahe.
7. Timun wungkuk jaga imbuh :
- Wong bodho kanggone mung yen kekurangan bae.
8. Tinggal glanggang colong playu ~ (panggonan) :
- Ninggalake papan pasulayan.
9. Tulung menthung :
- Katone nulungi, jebule malah ngrusuhi.
10. Tumbak cucukan :
- Wong sing seneng adu-adu.
11. Tuna sathak bathi sanak ~ (dhuwit sithik) :
- Rugi bandha, nanging bathi pasaduluran.
12. Tunggak jarak mrajak, tunggak jati mati ~ (thukul subur) :
- Prakara ala ngambra-ambra, prakara becik kari sathithik.
U.
1. Ucul saka kudangan ~ (uwal) :
- Luput karo gegayuhane.
2. Ulat madhep ati manteb ~ (pendeleng) :
- Wis manteb banget kekarepane.
3. Undaking pawarta, sudaning kiriman :
- Biasane pawarta iku beda karo kanyatakane.
4. Ungak-ungak pager arang :
- Ngisin-isini.
W.
1. Welas tanpa lalis ~ (mati) :
- Karepe welas nanging malah gawe kapitunan.
2. Wis kebak sundukane :
- Wis akeh banget kaluputane.
3. Wiwit kuncung nganti gelung :
- Wiwit cilik nganti gedhe/tuwa.
Y.
1. Yitna yuwana mati lena ~ (ngati-ati) :
- Sing ngati-ati bakal slamet, sing sembrana bakal cilaka.
2. Yiyidan mungging rampadan ~ (cawisan panganan) :
- Biyene wong durjana/culika, saiki dadi wong sing alim.
3. Yoga anyangga yogi ~ (anak - pandhita) :
- Murid nirokake piwulange guru.
4. Yuwana mati lena ~ (ora ngati-ati) :
- Wong becik oleh cilaka, marga kurang ngati-ati.
5. Yuyu rumpung mbarong ronge :
- Omahe magrong-magrong nanging sejatine mlarat.
Sumber : Kawruh BASA JAWA PEPAK.
